Pomnik przyrody – co to jest, przykłady

Pomnik przyrody to wyjątkowy obiekt, które jest częścią naszego naturalnego dziedzictwa. Mogą to być majestatyczne drzewa, malownicze skały, tajemnicze jaskinie czy widowiskowe wodospady. Każdy z tych obiektów wyróżnia się swoją unikalnością i ma ogromne znaczenie dla przyrody, nauki, kultury czy historii. Ochrona pomników przyrody pomaga zachować te niezwykłe skarby, aby mogły cieszyć i inspirować przyszłe pokolenia. W artykule przyjrzymy się bliżej, czym są pomniki przyrody, jak się je chroni i dlaczego warto dbać o te wyjątkowe miejsca.

Co to jest pomnik przyrody – definicja

Pomnik przyrody to forma ochrony przyrody, obejmująca wyjątkowe elementy natury, które mają szczególną wartość przyrodniczą, naukową, kulturową, historyczną lub krajobrazową. Mogą to być zarówno elementy przyrody ożywionej, jak np. drzewa czy krzewy, jak i nieożywionej, takie jak skały, jaskinie, czy wodospady. Aby dany obiekt został uznany za pomnik przyrody, musi wyróżniać się swoimi cechami, np. wielkością, wiekiem czy estetyką. Szczegółowe kryteria są określane przez ministra środowiska, który decyduje, które obiekty zasługują na ten status.

Pomnik przyrody to coś bardzo wyjątkowego w naturze, co zasługuje na specjalną ochronę. Może to być ogromne, stare drzewo, ciekawie wyglądająca skała, wodospad albo jaskinia. Takie miejsca lub obiekty są chronione, ponieważ są piękne, mają dużą wartość dla naukowców lub są ważne dla naszej historii. Dzięki ochronie, możemy dbać o to, żeby te wyjątkowe miejsca istniały jeszcze przez wiele lat, żeby wszyscy mogli je podziwiać.

Pomnik przyrody ożywionej i nieożywionej

Pomniki przyrody można podzielić na dwie główne kategorie: ożywione i nieożywione.

Pomniki przyrody ożywionej

Te pomniki obejmują żywe organizmy oraz skupiska roślin i zwierząt. Przykłady to:

• Stare drzewa: jak dęby, buki czy sosny, które mają szczególne znaczenie przyrodnicze lub kulturowe.
• Unikalne gatunki roślin: rośliny, które są rzadkie lub zagrożone, np. orchidee.
• Ekosystemy: takie jak torfowiska, które są domem dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Pomniki przyrody nieożywionej

Te pomniki dotyczą elementów przyrody nieożywionej, takich jak skały, jaskinie czy źródła. Przykłady to:

• Skały i formacje geologiczne: jak Maczuga Herkulesa, która ma unikalny kształt i znaczenie geologiczne.
• Jaskinie: które są interesujące z punktu widzenia geologii lub archeologii, np. Jaskinia Łaskotańców.
• Wodospady: jak Wodospad Kamieńczyka, które mają szczególne walory krajobrazowe i turystyczne.

Obie kategorie pomników przyrody są ważne dla ochrony przyrody oraz zachowania różnorodności biologicznej i geologicznej.

Jak powstał pomysł na pomniki przyrody?

Już od starożytności ludzie dbali o szczególne drzewa. Na początku były one uważane za miejsca kultu i były związane z lokalnymi wierzeniami i przesądami. W Europie dęby były nazywane „świętymi drzewami” i symbolizowały długowieczność. Z czasem, w nowoczesnych czasach, zaczęto bardziej zwracać uwagę na społeczne i naukowe powody ochrony drzew.

Jednym z pierwszych ludzi, którzy zaczęli chronić stare drzewa, był Alexander von Humboldt. W 1816 roku, podczas swojej podróży do Wenezueli, zauważył ogromne drzewa i jako pierwszy nazwał je „pomnikami przyrody”. To określenie szybko zyskało popularność w całej Europie.

W 1978 roku, w raporcie przygotowanym przez Komisję Parków Narodowych i Obszarów Chronionych przy Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN), zaproponowano, aby pomnik przyrody był jedną z 10 kategorii terenów chronionych prawnie. Szesnaście lat później, na XIX Zgromadzeniu Generalnym IUCN, ustalono 8 kategorii obszarów objętych ochroną. Pomnik przyrody umieszczono w kategorii III. Wyższą kategorię miały tylko parki narodowe (kategoria II) i ścisłe rezerwaty przyrody (kategoria I).

Kryteria wyboru pomnika przyrody

Kryteria, które musi spełniać obszar lub obiekt wyszczególnia rozporządzenie Ministra Środowiska. Są to kryteria jakościowe i ilościowe.

Jeśli chodzi o drzewa – aby dany obiekt mógł zostać objęty ochroną, musi się wyróżniać spośród innych drzew tego samego gatunku dzięki wyjątkowym cechom krajobrazowym, przyrodniczym, naukowym, historycznym lub kulturowym. Oto niektóre z cech, które mogą go wyróżniać:

• wiek,
• wysokość,
• obwód pnia,
• średnica pnia,
• kształt,
• szerokość korony,
• występowanie w szpalerach, alejach lub skupiskach.

Przy klasyfikacji obszarów jako pomniki przyrody uwzględnia się różne cechy jakościowe, takie jak:

• formy geomorfologiczne, wysokości i długości korytarzy (dotyczy jaskiń),
• skład minerałów w skałach (dotyczy skał),
• cechy geomorfologiczne i profil terenu (dotyczy wąwozów i jarów),
• forma, miejsce, intensywność wypływu oraz cechy fizykochemiczne wody, a także obecność minerałów w wodzie (dotyczy źródeł i wywierzysk),
• wysokość (dotyczy wodospadów).

Jak powołać pomnik przyrody?

Pomnik przyrody może być ustanowiony tylko przez radę gminy, która podejmuje decyzję w formie uchwały. Uchwała ta określa nazwę pomnika, jego lokalizację oraz cel ochrony. Może także zawierać zalecenia dotyczące ochrony pomnika i ewentualne zakazy. Przed podjęciem decyzji, uchwała musi być uzgodniona z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Rada gminy ma prawo ustanawiać pomniki zarówno na terenach gminnych, jak i na gruntach należących do Skarbu Państwa czy osób prywatnych, nie potrzebując zgody właściciela.

Zanim zaczniemy proces powołania pomnika, warto sprawdzić, jakie informacje znajdują się na stronie internetowej gminy, ponieważ mogą być tam szczegóły dotyczące składania wniosków. Można również zadzwonić do gminy po więcej informacji, gdyż różne gminy mogą mieć swoje własne zasady. Każdy obywatel ma prawo zgłosić wniosek o ustanowienie pomnika przyrody.

Powołanie pomnika przyrody krok po kroku

1. Napisać pismo z informacjami o tym, kto zgłasza pomnik i dlaczego.
2. Zmierzyć i sfotografować obiekt, dokładnie go opisać, a w przypadku drzew sprawdzić, czy żyją tam chronione gatunki.
3. Na mapie zaznaczyć lokalizację pomnika.
4. Wskazać właściciela terenu, na którym znajduje się obiekt.
5. Jeśli to możliwe, warto zdobyć zgodę właściciela gruntu, co może ułatwić radzie gminy podjęcie decyzji.
6. Opisać, dlaczego ochrona tego obiektu jest ważna (np. ze względów przyrodniczych czy historycznych).
7. Można dołączyć publikacje naukowe potwierdzające wartość obiektu oraz opinie ekspertów.
8. Przygotować projekt uchwały rady gminy dotyczący powołania pomnika.

Chociaż rada gminy powinna przyjąć tylko pierwsze pismo, w praktyce zgłaszający często musi zająć się dodatkowymi formalnościami. Ważne jest również, aby porozmawiać z właścicielem terenu, przekonać go do pomysłu i zdobyć jego poparcie. Należy pamiętać, że ustanowienie pomnika może wiązać się z pewnymi ograniczeniami w zarządzaniu nieruchomością.

Przy planowaniu uchwały ważne jest, aby wskazać zakazy dotyczące pomnika. Należy je wybrać z ustawy o ochronie przyrody. Dobrze jest również spotkać się z radnymi i przedstawić im pomysł na miejscu, aby lepiej zrozumieli wartość obiektu. W niektórych przypadkach, ochrona bierna może nie wystarczyć, więc warto rozważyć także aktywne działania ochronne, które powinny być dokładnie przemyślane i skonsultowane z ekspertami.

Czy pomnik przyrody może utracić swój status?

Tak, pomnik przyrody może utracić swój status, ale tylko w określonych okolicznościach. Oto najważniejsze powody, dla których może to nastąpić:

1. Utrata wartości. Jeśli pomnik przyrody straci swoje wartości przyrodnicze, naukowe, kulturowe lub inne, rada gminy, po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska, może podjąć decyzję o jego zniesieniu.
2. Kolidowanie z inwestycjami. Pomnik może być zlikwidowany, gdy jego obecność przeszkadza w realizacji inwestycji o znaczeniu publicznym, takich jak budowa dróg, szkół czy innych ważnych obiektów.
3. Zapewnienie bezpieczeństwa. W sytuacjach, gdy zniesienie pomnika jest niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, również można podjąć decyzję o jego likwidacji.

Warto podkreślić, że rada gminy nie ma możliwości zniesienia pomnika przyrody w innych okolicznościach. To oznacza, że ochronę tych obiektów traktuje się priorytetowo, a ich likwidacja wymaga szczegółowego uzasadnienia i odpowiednich procedur.

Najbardziej znane pomniki przyrody w Polsce

W Polsce znajduje się wiele znanych pomników przyrody, które zachwycają swoją unikalnością i wartością przyrodniczą. Oto kilka z nich:

1. Dąb Bartek – to jeden z najsłynniejszych dębów w Polsce, rosnący w Zagnańsku koło Kielc. Ma około 700 lat i mierzy ponad 30 metrów wysokości.
2. Cis Henrykowski – cis pospolity uważany za jeden z najstarszych i największych dębów w Polsce. Rośnie przy domu nr 293 w miejscowości Henryków Lubański, niedaleko Lubania w Dolnym Śląsku.
3. Maczuga Herkulesa – to skalna formacja z twardych wapieni, położona w Pieskowej Skale, w rejonie Sułoszowej, w Ojcowskim Parku Narodowym. Utrzymuje się na najniższej skale, zwanej Fortepianem, której wysokość wynosi od 8 do 12 metrów, natomiast sama maczuga ma około 25 metrów wysokości. Jest to bardzo charakterystyczny element krajobrazu Doliny Prądnika.
4. Krzywy Las – to pomnik przyrody o powierzchni około 1,7 ha, położony w pobliżu nowego osiedla wsi Nowe Czarnowo i Elektrowni Dolna Odra, w powiecie gryfińskim w województwie zachodniopomorskim. Nazwa tego miejsca pochodzi od około 100–300 zdeformowanych sosen zwyczajnych, które tam rosną. Drzewa te są wygięte pod kątem około 90° na wysokości około 20 cm nad ziemią, a krzywizna niektórych z nich sięga nawet 3 m. Ich całkowita wysokość wynosi około 11–12 m.
5. Wodospad Wilczki – znajduje się w Polsce, w Sudetach, w miejscowości Wilczyce. Jest to jeden z najbardziej malowniczych wodospadów w regionie, dlatego uznano go za pomnik przyrody.
6. Skała Konfederatka – to imponująca formacja skalna, która wyróżnia się swoimi unikalnymi kształtami i rozmiarami. Jest nie tylko cennym elementem przyrody, ale również ważnym miejscem historycznym, które przypomina o walkach o niepodległość Polski.